W polskim domu pojawiła się pod koniec XIX wieku. Moda na ten rodzaj rękodzieła przywędrowała najprawdopodobniej z Holandii lub Niemiec i zajmowała początkowo domy mieszczańskie, później domy robotnicze, a następnie trafiła pod wiejską strzechę. Największy rozkwit makatek przypada na lata sześćdziesiąte XX wieku.
Pierwsze makatki malowano farbami olejnymi, a inspiracje czerpano z ozdób wiszących w domach zamożnych. Dopiero z czasem pojawiły się makatki wyszywane nicią lub wełną. Po pewnym czasie stały się tak modne, że na jarmarkach, targach i bazarach można było kupić płótno z nakreślonym wzorem. Wzory makatkowe przekazywane były w szkołach, wymieniane między gospodyniami, kopiowane na kalkach. Szablony z wzorami wychodziły również przed wojną w czasopiśmie „Bluszcz” (1865-1939), później również w „Nowej wsi”.
PRZEZNACZENIE
Najczęściej spotykane makatki to tzw. „kucharki”, zwykle prostokątne bądź kwadratowe tkaniny różnej wielkości (przeważnie jednak ok. 50 x 70 cm), wykonane z białego płótna lub lnu, z naniesionym za pomocą haftu albo druku przedstawieniem. Początkowo do haftu używano nici niebieskich, później dołączył kolor zielony i czerwony, następnie używano nici wielobarwnych. Makatki wieszano przede wszystkim w kuchniach – nad stołem, przy szafkach na naczynia, przy drzwiach, w miejscach gdzie stała woda, nad umywalkami czy kranami lub nad łóżkiem. Dekoracje z własnoręcznie stworzonych makatek świadczyły jak najlepiej o zaradności i pracowitości gospodyni. Makatka miała zdobić izbę i chronić domowników przed chłodem ścian oraz czynić domostwo schludnym i przytulnym.
W zależności od tematyki zawieszano je w różnych częściach kuchni. Typowe „kucharki” umieszczano zwykle nad stołem, nad piecem kuchennym, obok szafek na naczynia. Przy kącikach higienicznych zawieszano „kranowe” z napisem typu Świeża woda oraz makatki – ręczniki, którymi przysłaniano ręczniki codziennego użytku.
CIEKAWOSTKA: W 2008 roku makatki kucharki stały się inspiracją dla kampanii reklamowej Stowarzyszenia na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia. Sielankowe kompozycje makatek z napisem „Nie mów nikomu, co się dzieje w twoim domu” zakłóciły niepokojące motywy, wplecione w dekoracyjne bordiury, symbolizujące przemoc w rodzinie – zaciśnięte pięści, pasy, łzy.
TECHNIKA WYKONANIA
Makatki zawsze były z wielkim pietyzmem haftowane na białym płótnie, krochmalone i starannie prasowane. Najczęściej i najdłużej stosowanym kolorem był kolor niebieski. Dlaczego? Niebieskie nici były najbardziej dostępne, a niebieski barwnik najtańszy.
Prosty haft konturowy wykonywano na uprzednio naniesionych (np. ołówkiem kopiowym) liniach wzoru. Najczęściej stosowano ściegi za igłą, stębnówkę i sznureczek (ścieg wodny). Czasem elementy ozdobne wykonywano łańcuszkiem, ściegami zadziergiwanymi. W końcowej fazie mody makatkowej, zaczęły pojawiać się też hafty płaskie, krzyżowane i krzyżykowe. Brzegi tkaniny zabezpieczano okrętką, ściegami zadziergiwanymi; niekiedy dodawano prostą mereżkę.
WZORY – OBRAZKI
Obraz na makatce składa się z trzech elementów – rysunku, tekstu oraz otaczającej całość bordiury (często w postaci wici z dekoracyjnych kwiatów, liści, owoców). Motywy makatkowych przedstawień to rodzajowe scenki z życia codziennego. Widzimy na nich gospodynie nakrywające do stołu, wyidealizowane obrazy rodziny spożywającej posiłek, kucharzy i kuchareczki, kominiarzy, żołnierzy. Pojawiają się bawiące się dzieci i zwierzęta. To również kompozycje kwiatowe, jak i owoce na stołach i paterach. Haftowane cytrusy były oznaką tęsknoty na bogatszym, dworskim życiem. Z tych samych powodów na matkach pojawiały się łabędzie – symbol szlachetności, dostojności. Częstym tematem są również motywy bajkowe – krasnale, Czerwony Kapturek z wilkiem, Jaś i Małgosia. Czasem na makatkach haftowano schematyczne, sielskie krajobrazy, chaty wśród kwiatów, pól, drzew lub widoki gór. Obrazkowy świat zaklęty w makatkach pokazywał schematycznie potraktowane i godne naśladowania wzorce.
WZORY – TEKSTY
Istotnym elementem makatki jest tekst – najczęściej to podpis pod rysunkiem, zwykle dwuwiersz, który wzmacnia jego przekaz. Makatkowe napisy mają niezwykle dydaktyczny i wychowawczy charakter. Są to często przysłowia („gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść”, „kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje), złote myśli, tzw. mądrości Ludowe, życzenia („smacznego”, „dobrego apetytu”) czy modlitwy powitania i pozdrowienia („dzień dobry”, „Szczęść Boże”). Tematyka haseł dotyczy m. in. charakterystyki gospodyni domowej („młoda kuchareczka zwinna jak laleczka”), uczuć i emocji („czy mnie kochasz, powiedz szczerze, Twoim słowom ja uwierzę”), ogniska domowego („gdzie miłość i zgoda panuje tam szczęście swe gniazdo buduje”), wiary i Boga („Boże, błogosław dom nasz”) czy ogólnych mądrości życiowych („wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej”). Często pojawiają się hasła mówiące o czystości i schludności („świeża woda zdrowia doda”).
Bez względu na indywidualne odczucia rodzące się na postawione pytanie na początku były one elementem dekoracyjnym wnętrza, zazwyczaj kuchennego i występowały powszechnie w wielu krajach europejskich.
Świat, kiedy w domach, a ściślej – w kuchniach, królowały ręcznie haftowane makatki, wcale nie odszedł do lamusa. Są osoby, którym makatki przypominają stare, dobre czasy dzieciństwa i wspaniałą babciną kuchnię.
